- Dionisis Baltzis
Jorge Martinez Reverte, Χαμένος στη Χώρα των Βάσκων [Gálvez en Euskadi (Serie Julio Gálvez 2)] (1981)
Το μυθιστόρημα του Ισπανού είναι η μοναδική αστυνομική ιστορία με θέμα σχετικό με τη Χώρα των Βάσκων που κυκλοφόρησε στην Ελλάδα (Οξύ, 1999), οπότε μετά από ένα πολύ γεμάτο ταξίδι εκεί, το αναζήτησα και το βρήκα στο metabook.
1
Η ιστορία είναι αρκετά απλή: ένας δημοσιογράφος προσλαμβάνεται από τη σουηδική εταιρεία KBB για να εντοπίσει ένα μεσαίο στέλεχός της, το οποίο είχε αναλάβει να πληρώσει τον "επαναστατικό φόρο" στην αυτονομιστική βάσκικη οργάνωση ΕΤΑ, και έκτοτε αγνοείται. Ο πρωταγωνιστής Χούλιο Γκάλβεζ είναι ένας αντιήρωας, αντιπαθητικός όσο και γελοίος, που μπλέκει σε καταστάσεις πολύ έξω από τα νερά του, με δολοφόνους που τον παρακολουθούν, με μαχητές της ΕΤΑ, με γυναίκες που του ρίχνονται και τον περιφρονούν και ενίοτε με πτώματα.
Αποκορύφωμα της γελοιότητας του Γκάλβεζ αποτελεί η σκηνή στην οποία σε μία κρίσιμη συνάντηση με την ΕΤΑ, αντί να τους δώσει ένα σημείωμα σημαντικό για την διαπραγμάτευση για τον όμηρο, τους δίνει ένα ερωτικό σημείωμα, το οποίο οι άλλοι διαβάζουν και αρχίζουν να γελούν μέχρι δακρύων (σελ. 109)
Παρότι ο Reverte λέει στον πρόλογο ότι έγραψε "υπέρ των Βάσκων", και μόνη η ανάγκη να το ξεκαθαρίσει δείχνει ότι η πρόθεσή του δεν επιτεύχθηκε πλήρως. Πράγματι, το μόνο που καταφέρνει καλά είναι να περιγράψει το χάσμα μεταξύ Μαδρίτης και Βάσκων, το οποίο επαναλαμβάνεται κατά τόπους:
"Εγώ είμαι αντίθετος στις δολοφονίες, Σάρα" [...] "Κι εγώ το ίδιο, Χούλιο. Αλλά εσύ δεν ξέρεις τίποτα για το τι συμβαίνει εδώ. Εσείς από τη Μαδρίτη δεν μπορείτε να καταλάβετε" (σελ. 126)
"Οι Μαδριλένοι δεν μπορούν να καταλάβουν τίποτε απ' ό,τι συμβαίνει εδώ" (σελ. 127)
και αντηχεί και στην κατακλείδα:
"Ξέρεις, είπε και παραπάτησε λίγο, ούτε εγώ καταλαβαίνω τίποτε" (σελ. 229)
2
Το χάσμα αυτό έχει διάφορες πλευρές, μία εκ των οποίων αφορά τη γλώσσα.
Οι Βάσκοι είναι δίγλωσσοι: μιλάνε βασκικά (η γλώσσα λέγεται Εουσκάρα) και ισπανικά. Ειδικά εκτός των μεγάλων αστικών κέντρων μιλιούνται κυρίως τα βασκικά. Ως γλώσσα, η Εουσκάρα δε συγγενεύει με καμία άλλη ινδοευρωπαϊκή γλώσσα και οι ρίζες της παραμένουν άγνωστες. Ως επισκέπτη, μου φάνηκε εντυπωσιακό ότι δεν υπήρχε καμία συνάφεια με τα ισπανικά ή τα γαλλικά.
Σε ένα βιτριολικό σχόλιο, τοποθετεί τον επιεικώς αφελή Γκάλβεζ να πει: "Διαβάζετε γερμανικά, έτσι δεν είναι;", για να πάρει την απάντηση: "Βασκικά είναι. Μην είστε ανόητος" (σελ. 101)
Σε διάφορα σημεία, αποδίδονται τα λάθη των Βάσκων στην ομιλία της ισπανικής γλώσσας με λάθη συντακτικά ή λεξιλογικά. Ωστόσο, ελλείψει σχετικής σημείωσης είτε στο περιθώριο, είτε εν είδει προλόγου προκύπτει σύγχυση στον αναγνώστη σε σχέση με τη στοχοθεσία ή την απροσεξία της έκδοσης.
Ένα άλλο στοιχείο με ισχυρή σημειολογία είναι οι ονομασίες των πόλεων. Οι βασκικές και οι ισπανικές ονομασίες των βασκικών πόλεων διαφέρουν κατά πολύ, δεν πρόκειται απλώς για μεταφράσεις κατά το London / Londres / Λονδίνο. Σημειώνω τις τέσσερις μεγαλύτερες: Vitoria-Gasteiz, Bilbao-Bilbo, San Sebastian-Donostia, Pamplona-Iruña. Είναι τελείως ενδεικτικό της οπτικής του συγγραφέα η απουσία της βάσκικης ονομασίας της Vitoria στις πάμπολλες φορές που αναφέρεται.
Η Εουσκάρα βρέθηκε υπό διωγμό από τη δικτατορία του Φράνκο και, η επαφή με τον γλωσσικό ανταγωνισμό μου έμοιασε πολύ με εκείνον της Ιρλανδίας. Νομίζω πως είναι ενδεικτικό ότι οι περισσότερες πινακίδες γύρω από το Lazkao, είχαν υποστεί παρεμβάσεις.
3
Μια σημαντική αδυναμία της έκδοσης είναι η απουσία ενός προλογικού σημειώματος ή/και επιμέτρου που να παρέχει πληροφορίες απαραίτητες για την ουσιαστική επαφή και κατανόηση του έργου, διότι είναι εντυπωσιακή η απουσία ελληνικών εκδόσεων σχετικών με τη Χώρα των Βάσκων και επομένως θα ήταν πολύ χρήσιμο ένα βοηθητικό κείμενο-συμπλήρωμα. Λείπει επίσης, μια αιτιολόγηση για την επιλογή της έκδοσης του δεύτερου βιβλίου της σειράς με τον δημοσιογράφο Χούλιο Γκάλβεζ. Αντίστοιχα, οι ελάχιστες υποσημειώσεις δεν κάνουν θετική διαφορά. Για παράδειγμα, με απόσταση δύο σελίδων, υφίστανται δύο ονομασίες για την ίδια πόλη χωρίς να ξεκαθαρίζεται στον αδαή αναγνώστη ότι πρόκειται πράγματι για την ίδια πόλη (Δονόστια στη σελ. 168, Σαν Σεμπαστιάν στη σελ. 170).
Και μιας που αρχίσαμε με τις ελλείψεις της επιμέλειας, να σημειώσουμε και ότι στα πλην της περιλαμβάνεται και το χονδροειδές λάθος της μετάφρασης του γαλλικού quatre-vingt ως "ενενήντα". Πρόκειται για κάτι στοιχειώδες που μάλλον οφείλεται σε απροσεξία, ειδικά αν συνυπολογιστεί ότι λίγες αράδες παρακάτω, τα νούμερα βγάζουν νόημα. Η θεώρηση του επιμελητή ήταν και εδώ απρόσεκτη.
Ένα ακόμη χτυπητό παράδειγμα, βρίσκεται στο απόσπασμα:
Μετά από μια μακρά σιωπή, πίσω από ένα ακόμη ποτήρι, μου είπε ξαφνικά: "Εγώ είμαι της CIA και της PSUC" [...] Με φαιδρό τόνο τον ρώτησα ποιος πλήρωνε καλύτερα, οι Ρώσοι ή οι Αμερικάνοι. Δεν καταδέχτηκε ν' αλλάξει όψη για να μου απαντήσει: "Είπα του PSUC, όχι του PCUS. To PSUC είναι το κόμμα των καταλανών κομμουνιστών". (σελ. 52)
Μου φαινόταν ότι το κείμενο δεν έβγαζε νόημα, οπότε έψαξα στο διαδίκτυο τα αναφερόμενα αρκτικόλεξα. Πράγματι: το PCUS (Partido Comunista de la Unión Soviética) ήταν το ΚΚΣΕ, ενώ το PSUC (Partit Socialista Unificat de Catalunya) το Καταλανικό ΚΚ. Μία μικρή υποσημείωση θα ήταν αρκετή για να ξεκαθαρίσει το νόημα από τα δύο ισπανικά αρκτικόλεξα, τα οποία δεν μπορεί να θεωρούνται γνωστά ούτε από τον υποψιασμένο αναγνώστη.
4
Αναφερόμενος σε μία φιγούρα ενός Βάσκου, ο Reverte γράφει:
"Μόνο τα μεγάλα του αυτιά, με τα φαρδιά πτερύγια, ανταποκρίνονταν στην τοπική εικόνα. Ούτε καν μιλούσε άσχημα τα καστεγιάνικα για λόγους πατριωτικούς [...] Βρισκόταν σε μόνιμη ρήξη με τη χρήση του παρελθοντικού μέλλοντος και του υπερσυντέλικου της υποτακτικής, κάτι που όμως διαλυόταν στο βασκικό προφορικό τοπίο. [...] Είχε πάρει μέρος την Εκτελεστική Επιτροπή της ΕΤΑ, στα τέλη της δεκαετίας του '60, κι αναφερόταν στο βιογραφικό του ο έπαινος ότι είχε υπάρξει ένας από τους πρώτους θεωρητικούς, υποστηρικτής - σε πρώτη φάση - της πολιτικής πάλης, ξεχνώντας την ένοπλη" (σελ. 65-66).
Η καταδικαστική τοποθέτηση του Reverte για τον "ριζοσπαστικό εθνικισμό της ΕΤΑ" και η διαβρωτική περιγραφή των μελών και της δράσης της καταλήγουν να υπονομεύουν την ίδια την αξία και τη νομιμότητα των στόχων της οργάνωσης. Διότι, αν οι ανώτερες τάξεις των Βάσκων (μην ξεχνάμε πως πρόκειται για μία από τις πιο πλούσιες επαρχίες της Ισπανίας, γεμάτη παραγωγικά εργοστάσια ορισμένα εκ των οποίων τροφοδοτούν διεθνείς κολοσσούς) και η κεντροδεξιά PNV τα έβρισκε συνεχώς με το κεντρικό Ισπανικό κράτος, και ο λαός εναπέθετε τις ελπίδες του (και την αυτοπροστασία του) στην "τρομοκρατική" ΕΤΑ, τότε οι ίδιοι οι στόχοι της ανεξαρτησίας και της ελευθερίας μάλλον κάπου πάσχουν, σωστά;
"Είναι βέβαιο ότι η ολιγαρχία των Βάσκων έχει προδώσει τον τόπο, τα έχει κάνει πλακάκια με τη Μαδρίτη πίσω από την πλάτη της λαϊκής μάζας. Τώρα πρέπει να πληρώσουν για όσα διέπραξαν. Αν και πολλοί θα φύγουν χωρίς να πληρώσουν" (σελ. 127)
Και αν οι δεσμοί ΕΤΑ και λαϊκών μαζών τεθούν υπό αμφισβήτηση, υπάρχουν άπειρες ιστορίες και μνημεία να πιστοποιήσουν το βάθος και την έκτασή τους. Για παράδειγμα, το γήπεδο της βάσκικης πελότας (κάτι σαν πρόγονος του τέννις) στο χωριό Lazkao έχει πάρει το όνομά του από δύο δολοφονημένους μαχητές της ΕΤΑ.
Επιπλέον, δεν υπήρχε δρόμος που να περάσουμε στα κέντρα των μεγάλων πόλεων που να μη έχει κρεμασμένη τη σημαία της Παλαιστίνης (πέρα από τις εθνοτικές-πολιτικές συνάφειες, οι σημαίες τους έχουν τα ίδια χρώματα) και τη σημαία του κινήματος Etxera, το οποίο πάλευε για την επιστροφή των Βάσκων κρατουμένων που συνδέονται με το αυτονομιστικό κίνημα, από τις φυλακές της Νότιας Ισπανίας και της Γαλλίας σε φυλακές της Χώρας των Βάσκων.
5
Ένα μόνο σχόλιο για τη μετάφραση, πριν περάσω στο report του ταξιδιού μας στο Εουσκάδι, αφορά στην λανθασμένη απόδοση του φθόγγου "tx" ως "τξ", αντί για "τσ". Έτσι, διαβάζουμε για τον "Πατξο Γκαρμενδία" και τον "Ότξια", αντί για "Πάτσο" και "Ότσια". Η επιλογή αυτή μοιάζει παράδοξη στον ταπεινό μου εαυτό διότι έχω την εντύπωση ότι πρόκειται για ένα αρκετά κοινό φθόγγο στα βασκικά που όμως δεν χρησιμοποιείται συχνά στα ισπανικά (μπορεί να κάνω όμως και λάθος, γιατί δεν ξέρω ούτε τη μία, ούτε την άλλη γλώσσα). Αν έχω δίκιο, μάλλον η μετάφραση υπέπεσε σε χονδροειδές λάθος (και η πρόχειρη επιμέλεια δεν έστερξε να το διορθώσει).
6
Ορίστε και το report: επισκεφτήκαμε τη Χώρα των Βάσκων στα τέλη του Αυγούστου 2024 με φίλους και συντρόφους. Ήμασταν τυχεροί διότι είχαμε ανθρώπους που μας φιλοξένησαν και γενναιόδωρα μας έδειξαν τα μέρη τους, την κουζίνα τους και μοιράστηκαν τη συντροφιά τους.
Ως βάση είχαμε το Lazkao, ένα χωριό έξι χιλιάδων κατοίκων, δίπλα στο "μεγάλο εργοστάσιο" της CAF που φτιάχνει τρένα, όπου διατηρεί μαγαζί ονόματι "Koboloi" ο μισός Έλληνας Josu Sarriegi. Το Lazkao απέχει μία ώρα από το Bilbao και άλλο τόσο για τη Donostia και την Pamplona. Οι φίλοι μας μάς γύρισαν σε πολλά ωραία σημεία της περιοχής: στο Bilbao πετύχαμε την γιορτή Aste Nagusia και είδαμε ένα τεράστιο υπαίθριο πανηγύρι να διαχέεται σε όλη την πόλη, στη Donostia πήγαμε στο λόφο με το κάστρο απέναντι από το νησάκι της Santa Clara και την ονομαστή παραλία της Concha, στον οποίο λόφο, τα αλάνια που διαχειρίζονται το μπαρ παίζανε Rage against the machine και Queens of the Stone Age. Στην Iruña, περπατήσαμε στην παλιά πόλη και θαυμάσαμε τα ωραία και γεμάτα ζωή μπαρ. Και σαν να μην έφταναν αυτά, οι φίλοι μας θέλησαν να μας πάνε μέχρι τα Πυρηναία: κάναμε βουτιά σε μία λίμνη, μείναμε στο υπέροχο πέτρινο χωριό Ansó, όπου επίσης υπήρχε πανηγύρι και κάναμε ένα ωραίο hike προς την κοιλάδα Aguas Tuertas, από την οποία όμως δεν είδαμε πολλά διότι η πυκνή ομίχλη μας έκρυβε τη θέα. Σε κάθε περίπτωση άξιζε κάθε στιγμή.
Πριν φύγουμε, μας κάλεσαν επίσης με μία sociedad, μία λέσχη όπου μαζεύονται, μαγειρεύουν και τρώνε συλλογικά. Υπάρχουν συνολικά 7 τέτοιες sociedad στο Lazkao, που δείχνει ότι μάλλον πρόκειται για διαδεδομένο θεσμό. Το πιο εντυπωσιακό είναι ότι πρόκειται για διαγενεακές λέσχες όπου συμμετέχουν από 17αρηδες μέχρι 80άρηδες. Μάλιστα, γνωρίζοντας ότι τρελαινόμαστε για ιστορία, πολιτική και τις τομές τους, είχανε καλέσει τον φανταστικό 80άρη Miguel Mari που μας διηγήθηκε πλευρές της ιστορίας των Βάσκων, αλλά και μερικά από τα δικά του μπλεξίματα με την αστυνομία.
Αν έπρεπε να συγκρατήσω μία ιστορία που μας είπε, θα συγκρατούσα εκείνη που μετά από 10 μέρες στα κρατητήρια, όπου κάθε μέρα του λέγανε: "Μίλα, μίλα, μίλα!" του λένε: "Μίλα! Ξέρουμε ότι ξέρεις!" και εκείνος απάντησε: "Ξέρω ότι ξέρετε ότι ξέρω" και αφού πάλι δε μίλησε, τον αφήσανε να φύγει την επόμενη μέρα.
Επιφυλλάσομαι για περισσότερες ιστορίες από το Εουσκάδι, αλλά εδώ είναι μια καλή στιγμή να κλείσω αυτό το σημείωμα.
"Η Γκουέρνικα, το Λεκεϊτιο, η Οντάροα, το Ισπάσταρ, η Μουντάκα, το Μουτρίκου. Τα ονόματα των χωριών, μολυσμένα από τα πτώματα, γεμάτα αίμα και βιασμούς, όλα αραδιασμένα σε ένα τοπίο ειδυλιακό" (σελ. 132)
Comments